İSMAİL LATİF HACINEBİOĞLU
Bir kavramın ve hükmün anlaşılması onun kapladığı anlam çerçevesinin doğru çizilmesi ve anlamın doğru kurulması ile mümkündür. Nedensellik değerlendirmesi de bu süreçlerde kavram ve hüküm açısından yapılmalıdır.
Aristocu mantık açısından nedensellik bağı kurmak demek sebepleri ve onların oluşturduğu sonuçları bilmek demektir. O sebepleri bilmek o sebeplerle birlikte oluşan sonuçları zorunlu bilmek olarak sunulur. Bu, bilgi üretiminin aslî yapısı olarak sebep ve sonuç arasındaki ilişkiyi, bilginin şartı kılarken mantıksal doğruluğun da temel bir esası haline getirir.
Nedensellik bağının nasıl kurulduğu, mantıksal süreçlerinin her bir aşamasında, her bir yapısında ve her bir değerlendirilmesinde dikkate alındığı gibi, kavramlar ve önermeler arasındaki ilişkilerde de takip edilmelidir (nisbet-izafet vb. gibi).
Nedensellik sebep-sonuç ilişkisinin hem zihinde nasıl kurulduğunu ve kurulması gerektiğini vurgular, hem de dış dünyada bu ilişkinin doğru kurulup kurulmadığı bilgisini sürekli bir denetlemesini içine alır. Bu zihinde ontolojik açıdan o kavramı ‘o kavram olarak’ ikame eden sebeplerin bilinmesini gerektirir. Bu sebepler tanımda, tasnifte o kavramın temyizinde olduğu gibi, çok çeşitli yönleriyle takip edilebilir. Bu sebepler aynı zamanda o kavramı açıklayan unsurların da toplamını verecektir. Ve bu böylece üzerine inşa edilecek hükmün de nasıl bir sonuç oluşturmasını da izah edebilecektir. Nedensellik mesela kavramın tanımında açık, belirgin ve geçerli doğru sebeplere dayandırılamadığında, sonuç olarak ona dayandırılan anlam da yanlış olarak çıkacaktır. Böyle bir kavramın kullanıldığı önerme ve akıl yürütme de doğru olamayacaktır.
Mantıksal açıdan diğer birçok unsurla birlikte sebep ve illetin anlamı ve hükmü doğru bağladığı gösterilmelidir.
Sebep ve illet arasında yapılan incelikli ayrımlar uzun tartışmaların da kaynağıdır. İllet o varlığı, olguyu, fenomeni ilkesel olarak var eden olarak görüldüğünde, zahirdeki sebeplerin de dayandığı hakiki sebepler olarak görülebilir. Bu noktanın üzerine devam edecek açıklama o ‘şey’ üzerindeki anlam ve hüküm ilişkilerini açıklamaya devam etmek olacaktır. Mesela bir kavramın neden böyle ‘bilindiği’ ve buradan nereye ulaşılacağı manasında, sonucunun ‘bilinebilir’ olması gerekmektedir. O kavramın üzerine inşa edilen hükmün ‘neden’ öylesi bir hüküm ile ortaya konarak, diğer anlam ve hükümlerden ayrışarak söylenebilir olduğu bilgisi bir tasnif bilgisidir. Bu sebebe ait olan bilgide veya kullanımdaki eksiklik ve hatalar nedenselliğin zihnimizde yanlış kurulumuna götürebilecektir.
ÖZET
Nedensellik bağı kurmak, sebepleri ve onların oluşturduğu sonuçları bilmek demektir. Bu, bilgi üretiminin aslî yapısı olarak sebep ve sonuç arasındaki ilişkiyi, bilginin şartı kılarken mantıksal doğruluğun da temel bir esası haline getirir.